डेट म्युच्युअल फंड – संकल्पना आणि कार्यप्रणाली

डेट फंड म्हणजे काय?

सोप्या भाषेत सांगायचे झाल्यास, डेट म्युच्युअल फंड ही एक सामूहिक गुंतवणूक योजना आहे. यामध्ये तुमच्या-माझ्यासारख्या अनेक गुंतवणूकदारांकडून पैसे गोळा केले जातात आणि ते पैसे केंद्र सरकार, राज्य सरकारे आणि मोठ्या कंपन्यांना कर्ज म्हणून दिले जातात.  

याची कल्पना एका मोठ्या आणि व्यावसायिक सावकारी गटाप्रमाणे (lending group) करता येते. या गटात, एक तज्ञ ‘फंड मॅनेजर’ असतो, जो कोणाला कर्ज द्यायचे, किती व्याजदराने द्यायचे, आणि दिलेले पैसे वेळेवर परत मिळतील की नाही, याची खात्री करतो. तुम्ही या गटाचे एक सदस्य बनता आणि कर्जावर मिळणाऱ्या व्याजाचा तुम्हाला तुमच्या गुंतवणुकीच्या प्रमाणात हिस्सा मिळतो.

ते कसे काम करतात?

डेट फंडाची कार्यप्रणाली समजून घेणे अगदी सोपे आहे.

• गुंतवणुकीची साधने: फंड मॅनेजर गोळा झालेला पैसा विविध प्रकारच्या निश्चित उत्पन्न देणाऱ्या साधनांमध्ये (fixed-income instruments) गुंतवतो. यामध्ये सरकारी रोखे (Government Securities – G-Secs), कंपन्यांचे बाँड्स (Corporate Bonds), ट्रेझरी बिल्स (T-Bills) आणि इतर मनी मार्केट साधनांचा समावेश असतो. हे सर्व प्रकार म्हणजे कर्जदारांनी दिलेले ‘कर्जरोखे’ (IOUs) असतात, ज्यावर ते ठराविक व्याज देण्याचे वचन देतात.  
• फंड मॅनेजरची भूमिका: डेट फंडांचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे व्यावसायिक व्यवस्थापन. फंड मॅनेजर बाजारातील परिस्थिती, कर्ज घेणाऱ्या कंपन्यांची आर्थिक पत आणि व्याजदरातील संभाव्य बदल यांचा सखोल अभ्यास करून गुंतवणुकीचे निर्णय घेतो. यामुळे सामान्य गुंतवणूकदारांना घाऊक कर्ज बाजारात (wholesale debt markets) गुंतवणूक करण्याची संधी मिळते, जिथे थेट गुंतवणूक करणे शक्य नसते.  
• परतावा कसा मिळतो?: डेट फंडातून दोन प्रकारे परतावा मिळतो:
  1. व्याज उत्पन्न (Interest/Coupon Income): फंडाने खरेदी केलेल्या बाँड्सवर कर्जदारांकडून नियमितपणे मिळणारे व्याज हे उत्पन्नाचे मुख्य स्त्रोत आहे.  
  2. भांडवली नफा (Capital Gains): जर फंड मॅनेजरने एखादा बाँड खरेदी किमतीपेक्षा जास्त किमतीला विकला, तर त्यावर मिळणारा नफा म्हणजे भांडवली नफा. हा नफा मुख्यत्वे व्याजदरातील बदलांवर अवलंबून असतो.  

गुंतवणूकदारांसाठी प्रमुख फायदे

• स्थिरता आणि कमी जोखीम: इक्विटी (शेअर बाजार) म्युच्युअल फंडांच्या तुलनेत डेट फंड खूपच कमी जोखमीचे आणि स्थिर असतात. भांडवल सुरक्षित ठेवू इच्छिणाऱ्या आणि सावध गुंतवणूकदारांसाठी हा एक उत्तम पर्याय आहे.  
• तरलता (Liquidity): एफडी मुदतीपूर्वी मोडल्यास दंड लागतो. याउलट, बहुतेक डेट फंडांमधून पैसे कधीही काढता येतात. साधारणपणे १-२ कामकाजाच्या दिवसांत पैसे तुमच्या बँक खात्यात जमा होतात. काही फंडांमध्ये ठराविक मुदतीपूर्वी पैसे काढल्यास किरकोळ ‘एक्झिट लोड’ (exit load) लागू शकतो.  
• विविधता (Diversification): तुमचा पैसा एकाच कंपनीत किंवा सरकारी रोख्यात न गुंतवता, अनेक (अगदी ५०-१००) वेगवेगळ्या बाँड्समध्ये विभागला जातो. त्यामुळे, एखाद्या कंपनीने पैसे परत करण्यास दिरंगाई केली तरी, तुमच्या एकूण गुंतवणुकीवर त्याचा फारसा परिणाम होत नाही.  
• व्यावसायिक व्यवस्थापन: वैयक्तिकरित्या बाँड्स खरेदी करणे आणि त्यांचे व्यवस्थापन करणे हे सामान्य गुंतवणूकदारासाठी क्लिष्ट असू शकते. डेट फंडात तज्ञ फंड मॅनेजर तुमच्या पैशाचे व्यवस्थापन करतात, हा एक मोठा फायदा आहे.  

एफडीमध्ये जोखीम आहे की नाही, एवढाच विचार केला जातो (बँक बुडेल की नाही). पण डेट फंडांचे खरे मूल्य केवळ ‘सुरक्षिततेत’ नाही, तर ‘व्यवस्थापित जोखमीमध्ये’ (managed risk) आहे. डेट फंड तुम्हाला जोखीम आणि परताव्याच्या विविध पातळ्यांमधून निवड करण्याचे स्वातंत्र्य देतात. तुम्हाला जवळजवळ शून्य जोखीम हवी असेल, तर ओव्हरनाइट फंडाचा पर्याय आहे. आणि जर तुम्ही थोडे अधिक परताव्यासाठी मोजलेली जोखीम घेऊ शकत असाल, तर कॉर्पोरेट बाँड किंवा क्रेडिट रिस्क फंडांचा पर्याय आहे. जोखमीच्या पातळीनुसार गुंतवणूक निवडण्याची ही लवचिकता एफडीमध्ये मिळत नाही.

सेबीचे वर्गीकरण: १६ प्रकारच्या डेट फंडांचा चक्रव्यूह भेदताना

गुंतवणूकदारांना वेगवेगळ्या फंडांची तुलना करणे सोपे जावे आणि पारदर्शकता वाढावी, यासाठी भारतीय रोखे आणि विनिमय मंडळाने (SEBI) डेट फंडांचे १६ मुख्य प्रकारांमध्ये वर्गीकरण केले आहे. हे वर्गीकरण प्रामुख्याने फंडातील बाँड्सच्या मुदतपूर्ती कालावधीवर (maturity duration) आधारित आहे. हे १६ प्रकार पाहून गोंधळून जाण्याची गरज नाही. आपण त्यांना त्यांच्या उपयोगानुसार सोप्या गटांमध्ये विभागूया.  

गट अ: अतिरिक्त रक्कम ठेवण्यासाठी (For Parking Surplus Cash)

1. ओव्हरनाइट फंड (Overnight Fund): या फंडातील बाँड्सची मुदत फक्त १ दिवसाची असते. यात जोखीम जवळजवळ शून्य असते. मोठी रक्कम काही दिवसांसाठी सुरक्षित ठेवायची असेल, तर हा एक उत्तम पर्याय आहे.  
2. लिक्विड फंड (Liquid Fund): हे फंड ९१ दिवसांपर्यंतच्या मुदतीच्या साधनांमध्ये गुंतवणूक करतात. बचत खात्यापेक्षा (Savings Account) जास्त परतावा देतात आणि आपत्कालीन निधी (emergency fund) ठेवण्यासाठी हा सर्वोत्तम पर्याय मानला जातो.  

गट ब: अल्प मुदतीच्या ध्येयांसाठी (१-३ वर्षे) (For Short-Term Goals)

3. अल्ट्रा-शॉर्ट ड्यूरेशन फंड (Ultra-Short Duration Fund): या फंडाची मॅकॉले ड्यूरेशन (Macaulay Duration) ३ ते ६ महिने असते. लिक्विड फंडापेक्षा किंचित जास्त परतावा आणि किंचित जास्त जोखीम असते.  
4. लो ड्यूरेशन फंड (Low Duration Fund): याची मॅकॉले ड्यूरेशन ६ ते १२ महिने असते. साधारणपणे एका वर्षाच्या आतील आर्थिक ध्येयांसाठी हा फंड उपयुक्त आहे.  
5. मनी मार्केट फंड (Money Market Fund): हा फंड १ वर्षापर्यंतच्या मुदतीच्या उच्च-पत असलेल्या मनी मार्केट साधनांमध्ये गुंतवणूक करतो.  
6. शॉर्ट ड्यूरेशन फंड (Short Duration Fund): याची मॅकॉले ड्यूरेशन १ ते ३ वर्षे असते. गाडी किंवा घराचे डाउन पेमेंट, किंवा सुट्टीचे नियोजन यांसारख्या १ ते ३ वर्षांतील ध्येयांसाठी हा एक मुख्य प्रकार आहे.  

गट क: मध्यम ते दीर्घ मुदतीच्या ध्येयांसाठी (३+ वर्षे) (For Medium to Long-Term Goals)

7. मीडियम ड्यूरेशन फंड (Medium Duration Fund): मॅकॉले ड्यूरेशन ३ ते ४ वर्षे.  
8. मीडियम ते लाँग ड्यूरेशन फंड (Medium to Long Duration Fund): मॅकॉले ड्यूरेशन ४ ते ७ वर्षे.  
9. लाँग ड्यूरेशन फंड (Long Duration Fund): मॅकॉले ड्यूरेशन ७ वर्षांपेक्षा जास्त. हे फंड व्याजदरातील बदलांसाठी अत्यंत संवेदनशील असतात.  

गट ड: विशिष्ट धोरणांवर आधारित फंड (Strategy-Based Funds)

10. डायनॅमिक बाँड फंड (Dynamic Bond Fund): यात फंड मॅनेजर व्याजदराच्या अंदाजानुसार फंडाची ड्यूरेशन कमी-जास्त करतो. ज्यांना फंड मॅनेजरच्या कौशल्यावर विश्वास आहे, त्यांच्यासाठी हा योग्य आहे.  
11. कॉर्पोरेट बाँड फंड (Corporate Bond Fund): हा फंड किमान ८०% गुंतवणूक ‘AA+’ आणि त्याहून अधिक रेटिंग असलेल्या, म्हणजेच सर्वोत्तम कंपन्यांच्या बाँड्समध्ये करतो.  
12. क्रेडिट रिस्क फंड (Credit Risk Fund): हा फंड किमान ६५% गुंतवणूक ‘AA’ आणि त्याहून कमी रेटिंग असलेल्या बाँड्समध्ये करतो. जास्त परताव्यासाठी जास्त पत-जोखीम (credit risk) घेतली जाते. आक्रमक गुंतवणूकदारांसाठी हा प्रकार आहे.  
13. बँकिंग आणि पीएसयू फंड (Banking and PSU Fund): हा फंड किमान ८०% गुंतवणूक बँका आणि सरकारी कंपन्यांच्या (PSU) बाँड्समध्ये करतो. हे तुलनेने सुरक्षित मानले जातात.  
14. गिल्ट फंड (Gilt Fund): हा फंड किमान ८०% गुंतवणूक सरकारी रोख्यांमध्ये (G-Secs) करतो. यात क्रेडिट जोखीम शून्य असते, पण व्याजदरातील बदलाची जोखीम जास्त असू शकते.  
15. १०-वर्ष कॉन्स्टंट ड्यूरेशन गिल्ट फंड (Gilt Fund with 10-Year Constant Duration): हा एक विशेष गिल्ट फंड आहे जो आपल्या पोर्टफोलिओची सरासरी मुदत १० वर्षांवर स्थिर ठेवतो.  
16. फ्लोटर फंड (Floater Fund): हा फंड किमान ६५% गुंतवणूक फ्लोटिंग रेट बाँड्समध्ये करतो, ज्यांचे व्याजदर बाजारातील दरांनुसार बदलतात. यामुळे व्याजदर वाढीची जोखीम कमी होते.  

तक्ता १: डेट फंड श्रेणी मार्गदर्शक

फंड प्रकार (Fund Type)	गुंतवणूक कालावधी (Investment Horizon)	जोखीम पातळी (Risk Level)	यांच्यासाठी आदर्श (Ideal For)
लिक्विड फंड (Liquid Fund)	काही दिवस ते ३ महिने	खूप कमी	बचत खात्यापेक्षा जास्त परतावा, आपत्कालीन निधी
शॉर्ट ड्यूरेशन फंड (Short Duration)	१ ते ३ वर्षे	मध्यम	गाडी किंवा घराच्या डाउन पेमेंटसारखी अल्प-मुदतीची ध्येये
कॉर्पोरेट बाँड फंड (Corporate Bond)	३+ वर्षे	मध्यम	ज्यांना कॉर्पोरेट कर्जांमध्ये सुरक्षित गुंतवणूक हवी आहे
गिल्ट फंड (Gilt Fund)	३-५+ वर्षे	मध्यम ते जास्त (व्याज दराची जोखीम)	ज्यांना क्रेडिट जोखीम नको आहे, फक्त सरकारी सुरक्षा हवी आहे
क्रेडिट रिस्क फंड (Credit Risk)	३-५+ वर्षे	जास्त	जास्त परताव्यासाठी जास्त जोखीम घेऊ शकणारे गुंतवणूकदार
डायनॅमिक बाँड फंड (Dynamic Bond)	३-५+ वर्षे	मध्यम ते जास्त	ज्यांना फंड मॅनेजरच्या निर्णयावर विश्वास आहे

गुंतवणुकीतील धोके

भाग ३: गुंतवणुकीतील धोके समजून घ्या

‘डेट’ किंवा ‘कर्ज’ या शब्दाचा अर्थ ‘जोखीम-मुक्त’ असा होत नाही. डेट फंड शेअर बाजारापेक्षा खूपच सुरक्षित असले तरी, त्यात काही विशिष्ट प्रकारच्या जोखमी असतात, ज्या समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.  

1. व्याज दरातील बदलाची जोखीम (Interest Rate Risk)

• मूळ संकल्पना: बाँडची किंमत आणि बाजारातील व्याजदर यांचे नाते व्यस्त असते.  
• सोपी उपमा: याला सी-सॉ (see-saw) सारखे समजा. जेव्हा अर्थव्यवस्थेतील व्याजदर वाढतात, तेव्हा बाजारात उपलब्ध असलेल्या जुन्या (कमी व्याजदराच्या) बाँड्सची किंमत कमी होते. याउलट, व्याजदर कमी झाल्यावर जुन्या बाँड्सची किंमत वाढते. बाँडच्या किमतीतील हा बदल फंडाच्या एनएव्ही (NAV – Net Asset Value) मध्ये दिसून येतो.  
• ड्यूरेशनचा प्रभाव: ज्या फंडांची ड्यूरेशन जास्त असते (म्हणजे ते जास्त मुदतीच्या बाँड्समध्ये गुंतवणूक करतात), त्यांच्यावर व्याजदरातील बदलांचा परिणाम जास्त होतो. जसे सी-सॉची फळी लांब असेल तर टोकांना जास्त हालचाल जाणवते, तसेच हे आहे. सध्याच्या स्थिर किंवा कमी होणाऱ्या व्याजदरांच्या काळात (२०२५ नंतरच्या अंदाजानुसार), जास्त ड्यूरेशनचे फंड फायदेशीर ठरू शकतात.  

2. पत जोखीम / डिफॉल्ट रिस्क (Credit Risk)

• मूळ संकल्पना: ज्या कंपनीला किंवा सरकारला फंडाने कर्ज दिले आहे, ती कंपनी व्याज किंवा मुद्दल वेळेवर परत करू शकणार नाही, ही जोखीम म्हणजे पत जोखीम.  
• क्रेडिट रेटिंगची भूमिका: क्रिसिल (CRISIL), इक्रा (ICRA) यांसारख्या क्रेडिट रेटिंग एजन्सी कंपन्यांच्या आर्थिक स्थितीचे विश्लेषण करून त्यांना रेटिंग देतात (उदा. AAA, AA, A). ‘AAA’ रेटिंग म्हणजे सर्वाधिक सुरक्षितता, तर कमी रेटिंग म्हणजे जास्त जोखीम.  
• जोखीम आणि परतावा: जे फंड जास्त पत जोखीम घेतात (उदा. क्रेडिट रिस्क फंड), ते जास्त व्याजदर (yield) मिळवण्यासाठी कमी-रेटिंगच्या बाँड्समध्ये गुंतवणूक करतात. जास्त परताव्यासाठी जास्त जोखीम पत्करावी लागते.  

3. तरलता जोखीम (Liquidity Risk)

• मूळ संकल्पना: बाजारात अचानक मंदी आल्यास किंवा गोंधळाची परिस्थिती निर्माण झाल्यास, फंडातील एखादा बाँड योग्य किमतीला आणि वेळेवर विकता न येण्याची जोखीम म्हणजे तरलता जोखीम.  
• हे कधी घडते?: कमी-रेटिंगच्या किंवा कमी व्यवहार होणाऱ्या बाँड्समध्ये ही समस्या जास्त उद्भवते. जर एकाच वेळी अनेक गुंतवणूकदारांनी पैसे काढण्यासाठी गर्दी केली, तर फंड मॅनेजरला काही बाँड्स तोट्यात विकावे लागतात, ज्यामुळे फंडाच्या एनएव्हीवर नकारात्मक परिणाम होतो.  

या तिन्ही जोखमी एकमेकांशी जोडलेल्या आहेत. समजा, रिझर्व्ह बँकेने अचानक व्याजदर वाढवले (व्याजदर जोखीम). यामुळे कंपन्यांसाठी नवीन कर्ज घेणे महाग होईल. ज्या कंपन्यांची आर्थिक स्थिती आधीच कमकुवत आहे, त्यांना याचा मोठा फटका बसेल. यामुळे त्यांच्याकडून कर्जफेडीत चूक होण्याची शक्यता वाढेल आणि रेटिंग एजन्सी त्यांचे रेटिंग कमी करू शकतात (पत जोखीम). एकदा रेटिंग कमी झाले की, बाजारात ते बाँड्स विकत घ्यायला कोणी तयार होत नाही, त्यामुळे ते विकणे कठीण होते (तरलता जोखीम). अशाप्रकारे, एका घटनेमुळे जोखमींची साखळी तयार होऊ शकते.डेट फंड विरुद्ध पारंपरिक गुंतवणूक

डेट फंड विरुद्ध पारंपरिक गुंतवणूक

कोणत्याही गुंतवणुकीचे खरे मूल्य हे तिच्या पर्यायांच्या तुलनेतच कळते. चला, डेट फंडांची तुलना भारतातील लोकप्रिय निश्चित-उत्पन्न पर्यायांशी करूया.

डेट फंड विरुद्ध बँक एफडी (Debt Funds vs. Bank FDs)

ही सर्वात महत्त्वाची तुलना आहे.

• परतावा: एफडीमध्ये परतावा निश्चित आणि हमीपूर्ण असतो. डेट फंडांचा परतावा बाजारावर आधारित असतो, तो एफडीपेक्षा जास्त असू शकतो, पण त्याची हमी नसते.  
• जोखीम: एफडीमध्ये जोखीम खूप कमी असते (५ लाखांपर्यंतच्या ठेवींना DICGC चे विमा संरक्षण असते). डेट फंडांमध्ये बाजाराची जोखीम (व्याजदर आणि पत जोखीम) असते.  
• तरलता: डेट फंड अधिक तरल असतात. पैसे काढल्यावर सहसा दंड लागत नाही (काही फंडांना एक्झिट लोड असतो). एफडी मुदतीपूर्वी मोडल्यास दंड भरावा लागतो.  
• करप्रणाली: नवीन नियमांनुसार, १ एप्रिल २०२३ नंतर केलेल्या दोन्ही गुंतवणुकींवरील नफ्यावर तुमच्या इन्कम टॅक्स स्लॅबनुसार कर लागतो. तरीही, डेट फंडात जोपर्यंत तुम्ही युनिट्स विकत नाही, तोपर्यंत कर लागत नाही. याउलट, एफडीमध्ये दरवर्षी जमा होणाऱ्या व्याजावर तुम्हाला कर भरावा लागतो, जरी ते व्याज तुम्हाला मुदतपूर्तीनंतर मिळणार असले तरी.  

डेट फंड विरुद्ध कंपनी एफडी (Debt Funds vs. Company FDs)

कंपनी एफडी बँक एफडीपेक्षा जास्त व्याजदर देतात, पण त्यामध्ये पत जोखीम जास्त असते, कारण त्यांना DICGC चे विमा संरक्षण नसते. याउलट, डेट फंड अनेक कंपन्यांच्या बाँड्समध्ये गुंतवणूक करून ही पत जोखीम विभागतात, ज्यामुळे ते एकाच कंपनीच्या एफडीपेक्षा अधिक सुरक्षित ठरतात.  

डेट फंड विरुद्ध पीपीएफ आणि एनएससी (Debt Funds vs. PPF & NSC)

• पीपीएफ (Public Provident Fund): पीपीएफमध्ये १५ वर्षांचा लॉक-इन कालावधी असतो, परतावा पूर्णपणे करमुक्त (EEE) असतो आणि त्याला सरकारची हमी असते. हा एक दीर्घकालीन गुंतवणूक आणि करबचतीचा उत्तम मार्ग आहे, पण डेट फंडांसारखी तरलता आणि लवचिकता यात मिळत नाही.  
• एनएससी (National Savings Certificate): एनएससीमध्ये ५ वर्षांचा लॉक-इन असतो आणि सरकारची हमी असते. यावर मिळणारे व्याज करपात्र असते. याची तुलना डेट फंडांच्या लवचिकतेशी होऊ शकत नाही.  

तक्ता २: स्थिर-उत्पन्न पर्यायांची तुलना

मापदंड (Parameter)	डेट म्युच्युअल फंड (Debt MF)	बँक एफडी (Bank FD)	कंपनी एफडी (Company FD)	पीपीएफ (PPF)	एनएससी (NSC)
परतावा (Returns)	बाजारावर आधारित, संभाव्यतः जास्त	निश्चित, हमीपूर्ण	बँकेपेक्षा जास्त, पण जोखमीचे	सरकार-निर्धारित, कर-मुक्त	सरकार-निर्धारित, करपात्र
जोखीम (Risk)	मध्यम (व्याज दर, क्रेडिट)	खूप कमी	मध्यम ते जास्त (पत जोखीम)	शून्य	शून्य
लॉक-इन (Lock-in)	नाही (काहींना एक्झिट लोड)	होय	होय	१५ वर्षे	५ वर्षे
तरलता (Liquidity)	उच्च	कमी (दंड लागतो)	कमी	कमी	खूप कमी
करप्रणाली (Taxation)	स्लॅबनुसार (नवीन गुंतवणूक)	स्लॅबनुसार	स्लॅबनुसार	EEE (कर-मुक्त)	व्याज करपात्र

आपल्यासाठी सर्वोत्तम डेट फंड कसा निवडावा?

आपल्यासाठी योग्य डेट फंड निवडणे हे रॉकेट सायन्स नाही. खालील ५ सोप्या पायऱ्या तुम्हाला योग्य निर्णय घेण्यास मदत करतील.

1. तुमचे ध्येय आणि कालावधी निश्चित करा: ही सर्वात महत्त्वाची पायरी आहे. तुम्हाला पैसे किती कालावधीसाठी गुंतवायचे आहेत? जर तुमचे ध्येय ३ वर्षांच्या आत असेल, तर शॉर्ट-ड्यूरेशन फंडांमध्ये गुंतवणूक करा. दीर्घकालीन ध्येयांसाठी तुम्ही मध्यम किंवा लाँग-ड्यूरेशन फंडांचा विचार करू शकता.  
2. तुमची जोखीम क्षमता ओळखा: तुम्ही तुमच्या गुंतवणुकीच्या मूल्यात किती घट सहन करू शकता? जर तुम्हाला तुमच्या मूळ रकमेत अजिबात घट नको असेल, तर लिक्विड किंवा ओव्हरनाइट फंडांपुरते मर्यादित राहा. जर तुम्ही थोडी जोखीम घेऊन जास्त परतावा मिळवू इच्छित असाल, तर कॉर्पोरेट बाँड किंवा क्रेडिट रिस्क फंडांचा विचार करू शकता.  
3. पोर्टफोलिओची गुणवत्ता तपासा: फंडाच्या फॅक्टशीटमध्ये (factsheet) फंडाने कोणत्या प्रकारच्या बाँड्समध्ये गुंतवणूक केली आहे, ते तपासा.
   • पत गुणवत्ता (Credit Quality): किती टक्के गुंतवणूक ‘AAA’ रेटेड बाँड्समध्ये आहे? जेवढी जास्त गुंतवणूक उच्च-रेटिंगच्या बाँड्समध्ये, तेवढी पत जोखीम कमी.  
   • सरासरी मुदत आणि मॉडिफाइड ड्यूरेशन (Average Maturity & Modified Duration): मॉडिफाइड ड्यूरेशन हा आकडा वर्षांमध्ये असतो. तो सांगतो की, व्याजदरात १% बदल झाल्यास तुमच्या फंडाच्या NAV मध्ये अंदाजे किती टक्के बदल होऊ शकतो. जेवढी जास्त ड्यूरेशन, तेवढी व्याजदराची जोखीम जास्त.  
4. YTM आणि एक्सपेंस रेशो तपासा:
   • यील्ड-टू-मॅच्युरिटी (YTM – Yield-to-Maturity): हा आकडा म्हणजे, जर तुम्ही फंडातील सर्व बाँड्स त्यांच्या मुदतपूर्तीपर्यंत ठेवले, तर तुम्हाला अंदाजे किती वार्षिक परतावा मिळू शकेल, याचा एक सूचक आहे. हा परतावा हमीपूर्ण नसतो.  
   • एक्सपेंस रेशो (Expense Ratio): ही फंड व्यवस्थापनासाठी आकारली जाणारी वार्षिक फी आहे. डेट फंडांमध्ये परतावा मर्यादित असल्याने, कमी एक्सपेंस रेशो असणे महत्त्वाचे आहे. एकाच प्रकारच्या फंडांमध्ये तुलना करताना कमी एक्सपेंस रेशो असलेल्या फंडाला प्राधान्य द्या.  
5. सध्याची आर्थिक परिस्थिती विचारात घ्या: रिझर्व्ह बँकेची भूमिका काय आहे? व्याजदर वाढण्याची शक्यता आहे की कमी होण्याची? सध्याच्या अंदाजानुसार (२०२५ च्या अखेरीस), व्याजदर स्थिर राहण्याची आणि २०२६ च्या सुरुवातीला कमी होण्याची शक्यता आहे. स्थिर व्याजदरांचे वातावरण डेट फंडांसाठी साधारणपणे सकारात्मक असते.  

डेट फंडांवरील करनियम (आर्थिक वर्ष २०२५-२६)

२०२३ च्या अर्थसंकल्पात डेट फंडांच्या करप्रणालीत एक मोठा बदल करण्यात आला आहे. नवीन आणि जुन्या गुंतवणुकीसाठी वेगवेगळे नियम लागू होतात.

१ एप्रिल २०२३ रोजी किंवा नंतर केलेली गुंतवणूक:

• नियम: तुम्ही गुंतवणूक कितीही कालावधीसाठी ठेवली तरी, त्यावर मिळणारा नफा तुमच्या एकूण उत्पन्नात जोडला जाईल आणि तुमच्या इन्कम टॅक्स स्लॅबनुसार त्यावर कर आकारला जाईल. याला आता शॉर्ट-टर्म कॅपिटल गेन (STCG) मानले जाईल.  
• परिणाम: या बदलामुळे नवीन गुंतवणुकीसाठी डेट फंडांचा कर-बचतीचा फायदा जवळजवळ संपुष्टात आला आहे आणि ते करप्रणालीच्या बाबतीत बँक एफडीच्या बरोबरीला आले आहेत.

१ एप्रिल २०२३ पूर्वी केलेली गुंतवणूक:

• नियम: या गुंतवणुकींवर जुने, फायदेशीर नियम लागू राहतील.  
• शॉर्ट-टर्म कॅपिटल गेन (STCG): ३६ महिन्यांच्या आत युनिट्स विकल्यास, नफ्यावर तुमच्या स्लॅबनुसार कर लागेल.
• लाँग-टर्म कॅपिटल गेन (LTCG): ३६ महिन्यांनंतर युनिट्स विकल्यास, नफ्यावर इंडेक्सेशनच्या फायद्यासह २०% कर लागेल. (टीप: काही नवीन बदलांनुसार, ही मुदत २४ महिने आणि कर दर १२.५% (इंडेक्सेशनशिवाय) होऊ शकतो, त्यामुळे गुंतवणूक विकण्यापूर्वी नवीनतम नियम तपासा).  

या नवीन कर नियमांमुळे डेट फंडांचा उद्देश बदलला आहे. ते आता प्रामुख्याने कर-बचतीचे साधन राहिलेले नाहीत. त्याऐवजी, तरलता, विविधता आणि एफडीपेक्षा किंचित जास्त परतावा मिळवण्यासाठी त्यांचा वापर करणे अधिक योग्य ठरते.

तक्ता ३: डेट फंड करनियम एका दृष्टिक्षेपात

गुंतवणूक तारीख (Investment Date)	होल्डिंग कालावधी (Holding Period)	कर प्रकार (Gain Type)	कर दर (Tax Rate)
१ एप्रिल २०२३ पूर्वी	३६ महिन्यांपेक्षा कमी	STCG	तुमच्या स्लॅबनुसार
	३६ महिन्यांपेक्षा जास्त	LTCG	२०% इंडेक्सेशनसह
१ एप्रिल २०२३ रोजी किंवा नंतर	कोणताही कालावधी	STCG मानले जाईल	तुमच्या स्लॅबनुसार

निष्कर्ष: तुमच्या पोर्टफोलिओमध्ये डेट फंडांचे स्थान

डेट म्युच्युअल फंड हे बँक एफडीला पर्याय म्हणून नव्हे, तर तुमच्या पोर्टफोलिओमधील एक महत्त्वाचा घटक म्हणून पाहिले पाहिजे. ते एफडीची सुरक्षितता आणि शेअर बाजारातील अस्थिरता यांच्यातील एक सुवर्णमध्य साधतात. विविधता, तरलता आणि स्थिर परतावा मिळवण्यासाठी डेट फंड एक उत्कृष्ट साधन आहे.

कोणताही एक फंड ‘सर्वोत्तम’ नसतो. तुमच्यासाठी योग्य फंड हा तुमच्या आर्थिक ध्येयांवर, गुंतवणुकीच्या कालावधीवर आणि जोखीम घेण्याच्या क्षमतेवर अवलंबून असतो. तुम्ही तुमची गुंतवणूक यात्रा एका कमी जोखमीच्या शॉर्ट-ड्यूरेशन फंडात एसआयपी (SIP) द्वारे सुरू करू शकता. एकदा तुम्हाला आत्मविश्वास आला की, तुम्ही तुमच्या गरजेनुसार इतर प्रकारच्या डेट फंडांचा विचार करू शकता. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, माहितीपूर्ण निर्णय घ्या आणि आपल्या आर्थिक भविष्याकडे एक स्मार्ट पाऊल टाका.