गुंतवणुकीचे स्वरूप बदलत आहे: भौतिक सोन्याकडून डिजिटल पर्यायांकडे

ऐतिहासिकदृष्ट्या, सोन्यातील गुंतवणूक म्हणजे मुख्यतः दागिने, नाणी किंवा सोन्याची बिस्किटे (बुलियन – किमान ९९.५% शुद्धता) खरेदी करणे होते. तथापि, गेल्या काही वर्षांमध्ये, विशेषतः कोरोना महामारीच्या काळात, आधुनिक, सुरक्षित आणि अधिक पारदर्शक ‘कागदी सोन्याचे’ (Paper Gold) पर्याय प्रचंड लोकप्रिय झाले आहेत. यामध्ये डिजिटल सोने, गोल्ड एक्सचेंज ट्रेडेड फंड्स (ETFs) आणि सॉवरेन गोल्ड बाँड्स (SGBs) यांचा समावेश होतो.   

या वर्षाच्या धनत्रयोदशीसाठी गुंतवणूकदारांचा द्वंद्व: सुरक्षितता आणि परतावा

सध्याच्या परिस्थितीत, गुंतवणूकदारांसमोर पारंपरिक, विश्वासार्ह भौतिक सोने आणि सोयीस्कर डिजिटल पर्याय यापैकी कोणता निवडायचा, हा महत्त्वाचा प्रश्न आहे. या अहवालाचा मुख्य उद्देश याच प्रश्नाची उत्तरे देणे आहे: अल्प-मुदतीच्या (Short-term) आणि दीर्घ-मुदतीच्या (Long-term) गुंतवणूकदारांसाठी सुरक्षितता आणि निव्वळ परताव्याच्या निकषांवर कोणता पर्याय अधिक फायदेशीर ठरेल हा ह्या लेखाचा मूळ उद्देश आहे.

सोन्यातील गुंतवणुकीचे चार प्रमुख पर्याय

A. भौतिक सोने (Physical Gold): दागिने, नाणी आणि बुलियन

भौतिक सोने म्हणजे दागिने, नाणी किंवा बुलियन (सोन्याची बिस्किटे) होय. गुंतवणुकीच्या दृष्टीने विचार केल्यास, बुलियन किंवा नाणी हे सहसा किमान १० ग्रॅमच्या प्रमाणात उपलब्ध असतात, ज्यामुळे यात मोठी गुंतवणूक लागते. भौतिक सोन्याचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे त्याची सार्वत्रिक तरलता (Universal Liquidity) होय; ते कोठेही त्वरित स्वीकारले जाते. मात्र, दागिन्यांच्या खरेदीवर २०% ते ३०% पर्यंत घडणावळ खर्च (Making Charges) लागतो, ज्यामुळे शुद्ध गुंतवणुकीचे मूल्य तात्काळ कमी होते. याव्यतिरिक्त, प्रत्येक खरेदीवर ३% वस्तू आणि सेवा कर (GST) लागतो.   

B. डिजिटल सोने (Digital Gold): सोयीस्कर परंतु नियमन नसलेला पर्याय

डिजिटल सोने म्हणजे ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मद्वारे (उदा. काही फिनटेक ॲप्स) सोन्याचे अत्यंत लहान प्रमाणात, अगदी १ रुपयांपासून  खरेदी करण्याची सोय. खरेदी केलेले सोने मध्यस्थांच्या १००% इन्शुअर्ड तिजोरीमध्ये (Insured Vault) जमा केले जाते, ज्यामुळे शुद्धतेची हमी मिळते आणि साठवणुकीची चिंता मिटते. डिजिटल सोन्याची त्वरित विक्री करता येते किंवा वजनाच्या आधारावर त्याचे भौतिक वितरण (Physical Delivery) बुलियन किंवा नाण्यांच्या स्वरूपात करता येते, परंतु त्यासाठी अतिरिक्त वितरण शुल्क (Delivery Charges) लागू होतात. डिजिटल सोन्यावरही खरेदी करताना ३% जीएसटी लागतो.   

C. गोल्ड ईटीएफ (Gold Exchange Traded Funds – ETFs)

गोल्ड ईटीएफ हे सेबी (SEBI) द्वारे नियंत्रित (Regulated) असलेले म्युच्युअल फंड्स आहेत, जे शुद्ध भौतिक सोन्यामध्ये (९९.९% शुद्धता) गुंतवणूक करतात. या फंडाचे युनिट्स स्टॉक एक्सचेंजवर खरेदी-विक्रीसाठी उपलब्ध असतात, ज्यामुळे त्यांची किंमत अत्यंत पारदर्शक (Transparent Pricing) असते. ईटीएफ्स उच्च तरलता प्रदान करतात आणि यात गुंतवणूक करण्यासाठी गुंतवणूकदारांना डीमॅट (Demat) आणि ट्रेडिंग खाते आवश्यक असते. ईटीएफ्समध्ये थेट जीएसटी लागत नाही, परंतु फंड व्यवस्थापन शुल्क (Expense Ratio) म्हणून वार्षिक ०.३५% ते १% पर्यंत खर्च लागू होतो.   

D. गोल्ड म्यूचूअल फंड्स (Gold Mutual Funds)

गोल्ड म्युच्युअल फंड्स (Gold Mutual Funds – GMFs) हे सोन्यातील अप्रत्यक्ष गुंतवणुकीचा एक सोयीस्कर पर्याय आहेत. हे फंड मुख्यतः गोल्ड एक्सचेंज ट्रेडेड फंड्स (Gold ETFs) मध्ये गुंतवणूक करतात, जे स्वतः ९९.९% शुद्ध भौतिक सोन्याच्या किमतीला ट्रॅक करतात.

शुद्धता, सुरक्षितता आणि खर्च

गुंतवणुकीतील निव्वळ परतावा आणि सुरक्षितता ठरवण्यात गुंतवणुकीचे शुल्क आणि नियामक सुरक्षितता यांचा मोठा वाटा असतो.

A. शुद्धतेचा मुद्दा आणि साठवणुकीची सुरक्षितता

भौतिक दागिन्यांमध्ये शुद्धतेची खात्री देणे कठीण असते, जरी आजकाल हॉलमार्किंग अनिवार्य असले तरी. याव्यतिरिक्त, भौतिक सोन्याची साठवणूक करणे हे खर्चिक (बँक लॉकर शुल्क) आणि जोखमीचे (चोरीचा धोका) असते. याउलट, डिजिटल सोने, गोल्ड ईटीएफ आणि एसजीबी या तीन ‘कागदी’ पर्यायांमध्ये शुद्धतेचा प्रश्नच नसतो आणि साठवणुकीचा खर्च किंवा चोरीची भीती नसते.

B. गुंतवणुकीचे शुल्क आणि खर्च

गुंतवणुकीच्या खर्चाचे विश्लेषण केल्यास, सॉवरेन गोल्ड बाँड्स (SGBs) हे सर्वात कार्यक्षम पर्याय म्हणून समोर येतात.

घडणावळ खर्च (Making Charges): हा खर्च केवळ भौतिक दागिन्यांवर (२०%-३०%) लागतो, ज्यामुळे गुंतवणुकीच्या पहिल्या दिवसापासूनच मोठे नुकसान होते. यामुळेच, केवळ गुंतवणुकीच्या उद्देशाने दागिने खरेदी करणे, हा आर्थिकदृष्ट्या अत्यंत महागडा निर्णय ठरतो.

वस्तू आणि सेवा कर (GST): भौतिक सोने आणि डिजिटल सोने या दोन्हीवर ३% जीएसटी लागतो. याउलट, गोल्ड ईटीएफ आणि एसजीबी खरेदी करताना हा जीएसटी लागू होत नाही, ज्यामुळे प्रारंभिक खर्च कमी होतो.

व्यवस्थापन खर्च (Expense Ratio): SGBs मध्ये गुंतवणूक करताना कोणताही व्यवस्थापन खर्च (Expense Ratio) किंवा ब्रोकरेज शुल्क नसते.¹³ गोल्ड ईटीएफ्सवर वार्षिक ०.३५% ते १% पर्यंत फंड व्यवस्थापन शुल्क लागते, तर डिजिटल सोन्यावरही प्लॅटफॉर्म आणि साठवणूक शुल्क (२% ते ३%) लागते. शुल्कांचा आणि करांचा विचार केल्यास, एसजीबीची खर्च कार्यक्षमता (Cost Efficiency) इतर सर्व पर्यायांपेक्षा लक्षणीयरीत्या जास्त आहे, ज्यामुळे दीर्घकाळात निव्वळ परतावा वाढतो.

तुलनात्मक विश्लेषण

वैशिष्ट्य (Parameter)	भौतिक सोने	डिजिटल सोने	गोल्ड ईटीएफ	गोल्ड म्यूचूअल फंड्स
नियमन (Regulation)	नाही	SEBI/RBI द्वारे थेट नियमन नाही	SEBI द्वारे नियंत्रित	SEBI द्वारे नियंत्रित
खर्च/शुल्क (Cost/Charges)	घडणावळ खर्च (20%-30%) + ३% GST	३% GST + प्लॅटफॉर्म शुल्क	एक्सपेंस रेश्यो (0.35%-1%) + ब्रोकरेज	एक्सपेंस रेश्यो (0.35%-1%)
तरलता (Liquidity)	जास्त (Universal Acceptance)	त्वरित विक्री (Instant Selling)	उच्च (High – Exchange Trading)	उच्च

डिजिटल सोन्याचे नियमन आणि जोखीम

डिजिटल सोन्याची सोय, विशेषतः लहान प्रमाणात गुंतवणूक करण्याची क्षमता (उदा. ₹१००), या कारणामुळे ते तरुण गुंतवणूकदारांमध्ये लोकप्रिय झाले आहे. तथापि, या पर्यायाच्या नियमनाचा आणि सुरक्षिततेचा मुद्दा अत्यंत महत्त्वाचा आहे, ज्याकडे दुर्लक्ष करणे दीर्घकालीन गुंतवणुकीसाठी धोकादायक ठरू शकते.

A. नियमनाचा अभाव आणि जोखीम

डिजिटल सोने हे सेबी (SEBI) किंवा रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI) या कोणत्याही प्रमुख वित्तीय नियामक संस्थेद्वारे थेट नियंत्रित केले जात नाही. या नियमनाच्या अभावामुळे, गुंतवणूकदारांचे संरक्षण केवळ प्लॅटफॉर्मची विश्वासार्हता आणि त्यांनी अवलंबलेल्या अंतर्गत लेखापरीक्षण (Audit Mechanisms) प्रणालीवर अवलंबून असते. सेबीने गुंतवणूक सल्लागारांना डिजिटल सोन्यामध्ये गुंतवणूक करण्याची शिफारस करण्यापासून स्पष्टपणे प्रतिबंधित केले आहे, कारण निधीचा गैरवापर (Potential Misappropriation) होण्याची जोखीम यात मोठी असते.   

डिजिटल सोने हे जरी शुद्धता आणि साठवणुकीची चिंता दूर करत असले तरी, यातील मूळ आर्थिक जोखीम (Counterparty Risk) जास्त आहे. प्लॅटफॉर्म अयशस्वी झाल्यास किंवा दिवाळखोरीत निघाल्यास, गुंतवणूकदारांना नियामक अनिश्चिततेचा सामना करावा लागू शकतो. हे सत्य गुंतवणूकदारांनी लक्षात घेणे आवश्यक आहे की, कागदी सोन्याच्या इतर प्रकारांच्या (ईटीएफ आणि एसजीबी) तुलनेत डिजिटल सोन्याची सुरक्षितता फसवी ठरू शकते.   

B. सेबी नियंत्रित सुरक्षित पर्याय

जर गुंतवणूकदारांना डिजिटल सोन्याची सोय हवी असेल, परंतु नियमनाची सुरक्षा आणि पारदर्शकता महत्त्वाची असेल, तर त्यांनी गोल्ड ईटीएफ्स (Gold ETFs) किंवा सॉवरेन गोल्ड बाँड्स (SGBs) यांना प्राधान्य देणे आवश्यक आहे. गोल्ड ईटीएफ्स सेबीद्वारे नियंत्रित असतात आणि त्यांच्यामागे असलेल्या सोन्याची सुरक्षा प्रमाणित कस्टोडियनद्वारे केली जाते. अनेक तज्ज्ञांनी स्पष्टपणे शिफारस केली आहे की, दीर्घकालीन संपत्ती वाटपासाठी डिजिटल सोन्याऐवजी गोल्ड ईटीएफ्स निवडावेत, कारण ते अधिक तरलता, कमी खर्च आणि उत्तम नियमन प्रदान करतात.

परतावा, तरलता आणि कर-धोरणे: तुलनात्मक अभ्यास

गुंतवणुकीच्या निर्णयामध्ये परतावा आणि सुरक्षिततेसोबतच कर-धोरण अत्यंत निर्णायक घटक ठरते.

तरलतेचा (Liquidity) प्रश्न आणि दीर्घकालीन गुंतवणूक

दीर्घकालीन गुंतवणूकदार अधिकाधिक निव्वळ परताव्याला महत्त्व देतात, तर अल्पकालीन गुंतवणूकदारांना उच्च तरलता (Liquidity) आवश्यक असते. गोल्ड ईटीएफ्समध्ये शेअर बाजारात त्वरित खरेदी-विक्री करता येत असल्याने त्यांची तरलता उच्च असते.

भांडवली नफ्यावर कर (Capital Gains Tax): अत्यंत महत्त्वाचे विश्लेषण

सोन्यातील विविध पर्यायांवरील कर-धोरणे पूर्णपणे भिन्न आहेत आणि ती निव्वळ परताव्यावर थेट परिणाम करतात.

१. भौतिक सोने आणि डिजिटल सोने: या दोन्हींमध्ये अल्पकालीन भांडवली नफा (STCG) २ वर्षांपर्यंत ठेवल्यास गुंतवणूकदाराच्या उत्पन्नाच्या स्लॅबनुसार करपात्र असतो. दीर्घकालीन भांडवली नफा (LTCG) २ वर्षांपेक्षा जास्त कालावधीसाठी ठेवल्यास २०% कर आणि इंडेक्सेशन लाभासह आकारला जातो.

२. गोल्ड ईटीएफ आणि म्युच्युअल फंड: १ एप्रिल २०२३ पासून लागू झालेल्या नवीन कर नियमांमुळे, गोल्ड ईटीएफच्या कर रचनेत मोठे बदल झाले आहेत. आता या गुंतवणुकीतून मिळणारा कोणताही नफा (तो कितीही वर्षांसाठी ठेवलेला असो) हा गुंतवणूकदाराच्या उत्पन्नाच्या स्लॅबनुसार करपात्र असतो. यापुढे दीर्घकालीन भांडवली नफा (LTCG) आणि इंडेक्सेशनचे लाभ काढून टाकले गेले आहेत.

गुंतवणुकीचा कालखंड ठरवेल अंतिम निवड

गुंतवणूकदाराच्या गरजेनुसार सोन्यातील गुंतवणूक पर्याय बदलतात. कालखंड आणि उद्देशानुसार खालीलप्रमाणे शिफारसी केल्या जातात:

A. अल्पकालीन गुंतवणूकदारांसाठी (Short-Term Investors – ३ वर्षांपर्यंत)

अल्पकालीन गुंतवणूकदारांचा उद्देश जलद तरलता आणि त्वरित विक्रीची सोय मिळवणे असतो.   

1. गोल्ड ईटीएफ (Gold ETFs): सेबीचे नियमन, पारदर्शक किंमत आणि स्टॉक एक्सचेंजवर त्वरित विक्रीची सोय असल्याने हा सर्वोत्तम पर्याय आहे.   
2. डिजिटल सोने (Digital Gold): अत्यंत लहान प्रमाणात गुंतवणूक करण्यासाठी डिजिटल सोने सोयीचे आहे. मात्र, नियमनाच्या अभावामुळे  मोठ्या रकमेच्या अल्पकालीन गुंतवणुकीसाठी ते टाळले पाहिजे.   
3. निष्कर्ष: भौतिक सोने अल्पकालीन गुंतवणुकीसाठी योग्य नाही, कारण घडणावळ खर्च आणि ३% जीएसटीमुळे त्वरित तोटा होतो.   

B. दीर्घकालीन गुंतवणूकदारांसाठी (Long-Term Investors – ५ वर्षांपेक्षा जास्त)

दीर्घकालीन गुंतवणूकदारांचा मुख्य उद्देश संपत्तीचे जतन करणे, महागाईपासून संरक्षण मिळवणे आणि कर-कार्यक्षमता साधणे असतो.   

1. गोल्ड ईटीएफ्स (ETFs): नवीन कर नियमांनुसार दीर्घकालीन गुंतवणुकीसाठी गोल्ड ईटीएफचा आकर्षकपणा कमी झाला आहे, कारण आता त्यांना एसजीबीप्रमाणे कर लाभ मिळत नाहीत.   

C. उपभोग उद्देश आणि सांस्कृतिक अनिवार्यता

ज्या व्यक्तींना केवळ विवाह समारंभ किंवा धार्मिक कार्यांसाठी दागिने बनवायचे आहेत, त्यांनीच भौतिक सोने (दागिने) खरेदी करावी. ही खरेदी आर्थिक गुंतवणूक न मानता, ‘खर्च’ किंवा ‘उपभोग’ मानली पाहिजे, कारण घडणावळ शुल्कामुळे सोन्याचे शुद्ध गुंतवणुकीचे मूल्य कमी होते. परंपरेसाठी, धनत्रयोदशीला एक छोटी सोन्याची नाणी किंवा भांडी खरेदी करून सांस्कृतिक समाधान मिळवता येते.   

निष्कर्ष आणि तज्ज्ञ सल्ला

धनत्रयोदशीच्या शुभ मुहूर्तावर सोने खरेदी करणे हे भावनिक आणि पारंपरिक असले तरी, गुंतवणुकीच्या दृष्टीने व्यवहार्य निर्णय घेणे आवश्यक आहे. विश्लेषणानुसार, सुरक्षितता, खर्च आणि कर-लाभ या तिन्ही महत्त्वाच्या निकषांवर गोल्ड म्यूचूअल फंड्स इतर सर्व पर्यायांपेक्षा सरस ठरतात.

दीर्घकालीन गुंतवणूकदारांसाठी अंतिम निर्णय: दीर्घकाळात (५ वर्षांपेक्षा जास्त), सर्वाधिक निव्वळ परतावा आणि सुरक्षितता मिळवण्यासाठी गोल्ड म्यूचूअल फंड्स  हा एकमेव सर्वोत्तम पर्याय आहे. सरकारी हमी आणि भांडवली नफ्यावर मिळणारी संपूर्ण कर-सवलत हा एसजीबीचा सर्वात मोठा फायदा आहे.   

अल्पकालीन गुंतवणूकदारांसाठी अंतिम निर्णय: उच्च तरलता आणि सेबीच्या नियमनामुळे, अल्पकालीन गुंतवणुकीसाठी गोल्ड ईटीएफ्स (Gold ETFs) अधिक सुरक्षित आणि पारदर्शक पर्याय आहेत.   

डिजिटल सोन्याबद्दलची भूमिका: डिजिटल सोन्याची खरेदी फक्त अत्यंत लहान आणि व्यवहारात्मक उद्देशांसाठी (उदा. ₹५०० ची बचत) करावी. हे SEBI/RBI द्वारे नियंत्रित नसल्यामुळे , मोठी रक्कम या पर्यायात गुंतवणे, विशेषतः दीर्घकाळासाठी, टाळले पाहिजे.   

या धनत्रयोदशीला महाराष्ट्रातील गुंतवणूकदारांनी परंपरेसाठी लहान प्रमाणात भौतिक खरेदी करावी आणि आपल्या मुख्य गुंतवणुकीच्या निधीचे वाटप सॉवरेन गोल्ड बाँड्समध्ये करावे, जेणेकरून ‘उत्तम’ परतावा आणि ‘सर्वोत्तम’ सुरक्षितता प्राप्त होईल.