सेक्टरल फंड्स: एकाच घोड्यावर पैज

सेक्टरल फंड हे असे इक्विटी म्युच्युअल फंड आहेत जे आपली गुंतवणूक केवळ एका विशिष्ट क्षेत्रात किंवा उद्योगात करतात. भारतीय सिक्युरिटीज अँड एक्सचेंज बोर्ड (SEBI) च्या नियमांनुसार, या फंडांना आपल्या एकूण मालमत्तेपैकी किमान 80% गुंतवणूक त्या एकाच विशिष्ट क्षेत्रातील कंपन्यांमध्ये करणे बंधनकारक आहे.  

याची काही स्पष्ट उदाहरणे खालीलप्रमाणे:

• तंत्रज्ञान (Technology) सेक्टर फंड: हा फंड केवळ इन्फोसिस, TCS, HCL टेक आणि विप्रो यांसारख्या आयटी कंपन्यांच्या शेअर्समध्ये गुंतवणूक करेल.  
• फार्मा (Pharma) सेक्टर फंड: हा फंड सिप्ला, डॉ. रेड्डीज, सन फार्मा यांसारख्या औषध कंपन्या आणि रुग्णालयांमध्ये गुंतवणूक करेल.  
• बँकिंग (Banking) सेक्टर फंड: हा फंड HDFC बँक, ICICI बँक, SBI आणि इतर वित्तीय संस्थांच्या शेअर्समध्ये गुंतवणूक करेल.  

या फंडांची कामगिरी पूर्णपणे त्या एकाच क्षेत्राच्या कामगिरीवर अवलंबून असते. जर ते क्षेत्र तेजीत असेल, तर परतावा प्रचंड असू शकतो; पण जर त्या क्षेत्रात मंदी आली, तर फंडाला मोठा फटका बसतो. अनेकदा या फंडांमध्ये ‘विविधता’ (diversification) असल्याचा उल्लेख केला जातो, कारण त्यात एकाच क्षेत्रातील अनेक कंपन्यांचे शेअर्स असतात. हे जरी खरे असले तरी, ही विविधता केवळ कंपनी-विशिष्ट जोखीम (उदा. एका कंपनीच्या औषधाची चाचणी अयशस्वी होणे) कमी करते. परंतु, ती क्षेत्र-विशिष्ट जोखीम (उदा. सरकारचे धोरण बदलल्याने संपूर्ण फार्मा क्षेत्रावर नकारात्मक परिणाम होणे) कमी करत नाही. त्यामुळे, गुंतवणूकदार एका कंपनीवर नव्हे, तर संपूर्ण उद्योगावर पैज लावत असतो, जी एक अत्यंत केंद्रित आणि जोखमीची रणनीती आहे.

थिमॅटिक फंड्स: एका कल्पनेवर आधारित गुंतवणूक

थिमॅटिक फंड हे असे इक्विटी फंड आहेत जे एकाच कल्पनेवर, विचारावर किंवा दीर्घकालीन ‘मेगाट्रेंड’वर आधारित विविध क्षेत्रांमध्ये गुंतवणूक करतात. यामुळे फंड व्यवस्थापकाला एकाच कथेला किंवा थीम ला जुळणाऱ्या विविध उद्योगांमधील कंपन्या निवडण्याचे स्वातंत्र्य मिळते. सेक्टरल फंडांप्रमाणेच, या फंडांनाही SEBI च्या नियमांनुसार आपल्या मालमत्तेपैकी किमान 80% गुंतवणूक त्या विशिष्ट थीमशी संबंधित शेअर्समध्ये करणे आवश्यक आहे.  

ही संकल्पना अधिक स्पष्ट होण्यासाठी काही उदाहरणे पाहूया:

• पायाभूत सुविधा (Infrastructure) थीम फंड: हा फंड सिमेंट (मटेरियल क्षेत्र), लार्सन अँड टुब्रो (भांडवली वस्तू क्षेत्र), पॉवर ग्रिड (ऊर्जा क्षेत्र) आणि IRB इन्फ्रा (बांधकाम क्षेत्र) यांसारख्या कंपन्यांमध्ये गुंतवणूक करू शकतो.  
• ‘डिजिटल इंडिया’ थीम फंड: यात आयटी कंपन्या (TCS), दूरसंचार कंपन्या (भारती एअरटेल), फिनटेक कंपन्या (Paytm) आणि ई-कॉमर्स कंपन्या (Zomato) यांचा समावेश असू शकतो.  
• ESG (पर्यावरण, सामाजिक आणि प्रशासन) थीम फंड: हा फंड अपारंपरिक ऊर्जा, इलेक्ट्रिक वाहन उत्पादक आणि सामाजिकदृष्ट्या जबाबदार बँका यांसारख्या विविध क्षेत्रांतील कंपन्यांमध्ये गुंतवणूक करू शकतो.  

थिमॅटिक फंडात गुंतवणूक करणे म्हणजे अर्थव्यवस्थेतील एखाद्या दीर्घकालीन रचनात्मक बदलावर किंवा कथेवर विश्वास ठेवण्यासारखे आहे. ही एक भविष्यवेधी गुंतवणूक असली तरी, यात एक मोठी जोखीम असते – ती म्हणजे, ही कथा किंवा थीम अपेक्षेप्रमाणे प्रत्यक्षात उतरली नाही, तर गुंतवणुकीचे मोठे नुकसान होऊ शकते.

सेक्टरल विरुद्ध थिमॅटिक

क्टरल आणि थिमॅटिक फंडांमधील मुख्य फरक त्यांच्या गुंतवणुकीच्या व्याप्तीमध्ये आहे. सेक्टरल फंड एकाच उद्योगावर लक्ष केंद्रित करतात, तर थिमॅटिक फंड एका कल्पनेशी जोडलेल्या अनेक उद्योगांमध्ये गुंतवणूक करतात. खालील तक्त्यावरून हा फरक अधिक स्पष्ट होईल.  

तक्ता १: सेक्टरल विरुद्ध थिमॅटिक फंड: एक तुलनात्मक दृष्टीक्षेप

मापदंड	सेक्टरल फंड	थिमॅटिक फंड
गुंतवणुकीची व्याप्ती	केवळ एकच क्षेत्र (उदा. बँकिंग)	एका थीमशी संबंधित अनेक क्षेत्रे (उदा. पायाभूत सुविधा)
विविधता	मर्यादित (एकाच क्षेत्रात)	तुलनेने अधिक (विविध क्षेत्रांमध्ये)
जोखीम पातळी	उच्च	मध्यम ते उच्च
अस्थिरता	जास्त	सेक्टरल फंडांपेक्षा कमी
गुंतवणूक कालावधी	मध्यम-मुदतीचा (3-5 वर्षे)	दीर्घ-मुदतीचा (5-7+ वर्षे)
कोणासाठी योग्य	क्षेत्राचे सखोल ज्ञान असलेले गुंतवणूकदार	दीर्घकालीन ट्रेंडवर विश्वास ठेवणारे गुंतवणूकदार
उदाहरणे	बँकिंग फंड, फार्मा फंड, आयटी फंड	ESG फंड, इन्फ्रास्ट्रक्चर फंड, डिजिटल इंडिया फंड

या दोन्ही फंडांच्या गुंतवणूक कालावधीत फरक असण्याचे एक महत्त्वाचे कारण आहे. सेक्टरल फंडांचा वापर अनेकदा अर्थव्यवस्थेतील चक्रांचा (economic cycles) फायदा घेण्यासाठी केला जातो, जे मध्यम-मुदतीचे असतात. उदाहरणार्थ, वाढत्या व्याजदरांच्या काळात बँकिंग क्षेत्राला फायदा होऊ शकतो. याउलट, थिमॅटिक फंड ‘डिजिटल ट्रान्सफॉर्मेशन’ किंवा ‘ग्रीन एनर्जी’ यांसारख्या दीर्घकालीन रचनात्मक बदलांवर आधारित असतात, ज्यांना पूर्णपणे विकसित होण्यासाठी अनेक वर्षे लागतात. त्यामुळे, गुंतवणूकदारांनी आपल्या गुंतवणुकीचा कालावधी फंडाच्या उद्दिष्टाशी जुळवणे आवश्यक आहे.

धोका आणि परतावा: नाण्याच्या दोन बाजू

हे फंड जितके आकर्षक वाटतात, तितकेच ते जोखमीचेही आहेत.

• उच्च परताव्याची क्षमता (High Growth Potential): गुंतवणुकीच्या केंद्रीकरणामुळे, जेव्हा निवडलेले क्षेत्र किंवा थीम उत्कृष्ट कामगिरी करते, तेव्हा हे फंड वैविध्यपूर्ण फंडांपेक्षा खूप जास्त परतावा देऊ शकतात.  
• केंद्रीकरण जोखीम (Concentration Risk): ही सर्वात मोठी जोखीम आहे. विविधतेच्या अभावामुळे, निवडलेल्या क्षेत्रात मंदी आल्यास मोठे नुकसान होऊ शकते, कारण इतर क्षेत्रांकडून कोणताही आधार मिळत नाही.  
• चक्रीयता आणि वेळेची जोखीम (Cyclicality and Timing Risk): ही जोखीम सेक्टरल फंडांसाठी विशेषतः महत्त्वाची आहे. अनेक क्षेत्रांची कामगिरी चक्रीय असते. त्यामुळे, तेजी सुरू होण्यापूर्वी गुंतवणूक करणे आणि मंदी सुरू होण्यापूर्वी बाहेर पडणे आवश्यक असते. परंतु, बाजाराची अचूक वेळ साधणे अत्यंत कठीण असते आणि बहुतेक रिटेल गुंतवणूकदार क्षेत्र आधीच लोकप्रिय झाल्यावर गुंतवणूक करतात, ज्यामुळे नुकसानीची शक्यता वाढते.  
• थीम कालबाह्य होण्याची जोखीम (Theme Obsolescence Risk): ही थिमॅटिक फंडांशी संबंधित जोखीम आहे. आज लोकप्रिय असलेली थीम भविष्यात अप्रासंगिक ठरू शकते किंवा अपेक्षेप्रमाणे कामगिरी करू शकत नाही.  
• उच्च अस्थिरता (Higher Volatility): केंद्रित पोर्टफोलिओमुळे या फंडांच्या NAV मध्ये मोठे चढ-उतार होतात, जे अनेक गुंतवणूकदारांसाठी मानसिकदृष्ट्या त्रासदायक ठरू शकते.  
• जास्त एक्सपेंस रेशो (Higher Expense Ratios): हे विशेष फंड असल्यामुळे, त्यांचे व्यवस्थापन शुल्क (expense ratio) अनेकदा सामान्य इक्विटी फंडांपेक्षा जास्त असते, ज्यामुळे परताव्यावर परिणाम होतो.  

या फंडांमध्ये गुंतवणूक करण्यासाठी केवळ जास्त जोखीम घेण्याची तयारी असून चालत नाही, तर बाजारातील चढ-उतारांना सामोरे जाण्याची आणि सतत आपल्या गुंतवणुकीचे विश्लेषण करण्याची मानसिक तयारीही असावी लागते. सामान्य SIP गुंतवणूकदाराला ‘बाजारातील गोंधळाकडे दुर्लक्ष करा’ असा सल्ला दिला जातो, परंतु या फंडांच्या गुंतवणूकदाराला ‘गोंधळावरच’ (क्षेत्र-विशिष्ट बातम्या आणि धोरणे) लक्ष ठेवावे लागते, जे अधिक तणावपूर्ण असू शकते.

गुंतवणूक कोणी करावी?

हे फंड प्रत्येकासाठी नाहीत. नवशिक्या, पुराणमतवादी गुंतवणूकदार किंवा ज्यांना आपल्या पोर्टफोलिओचा ‘मुख्य’ भाग तयार करायचा आहे, त्यांच्यासाठी हे फंड योग्य नाहीत.  

सेक्टरल फंडात कोणी गुंतवणूक करावी?

• ज्या गुंतवणूकदारांना एखाद्या विशिष्ट उद्योगाचे सखोल ज्ञान आणि अनुभव आहे.  
• जे जास्त जोखीम पत्करून केंद्रित गुंतवणूक करण्यास तयार आहेत.  
• ज्यांचा गुंतवणुकीचा कालावधी मध्यम (3-5 वर्षे) आहे आणि जे बाजाराच्या वेळेचा अंदाज घेण्यासाठी सक्रियपणे लक्ष ठेवू शकतात.  

येथे एक गोष्ट लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की, एखाद्या क्षेत्रात काम करणे आणि त्या क्षेत्रातील गुंतवणुकीचे ज्ञान असणे यात फरक आहे. उदाहरणार्थ, एक आयटी व्यावसायिक आपल्या क्षेत्राचा तज्ञ असू शकतो, परंतु आयटी कंपन्यांचे मूल्यांकन (valuation) आणि बाजारातील चढ-उतार समजण्याचे कौशल्य त्याच्याकडे असेलच असे नाही. गुंतवणुकीसाठी विश्लेषणात्मक दृष्टिकोन आवश्यक असतो.  

थिमॅटिक फंडात कोणी गुंतवणूक करावी?

• ज्यांचा दीर्घकालीन आर्थिक ट्रेंड किंवा मेगाट्रेंडवर (उदा. अपारंपरिक ऊर्जा, डिजिटल क्रांती) दृढ विश्वास आहे.  
• ज्यांचा गुंतवणुकीचा कालावधी दीर्घ (5-7+ वर्षे) आहे आणि थीम परिपक्व होण्याची वाट पाहण्याची तयारी आहे.  
• जे जास्त जोखीम घेऊ शकतात, परंतु निवडलेल्या थीममध्ये काही प्रमाणात विविधता (विविध क्षेत्रांमुळे) पसंत करतात.  

पोर्टफोलिओमधील स्थान: ‘कोअर आणि सॅटेलाइट’ धोरण

जर एखाद्या गुंतवणूकदाराला या फंडांमध्ये गुंतवणूक करायचीच असेल, तर त्यासाठी ‘कोअर आणि सॅटेलाइट’ (Core and Satellite) धोरण वापरणे सर्वात सुरक्षित आहे.  

• कोअर (Core/गाभा): पोर्टफोलिओचा मोठा भाग, म्हणजेच सुमारे 85-95%, फ्लेक्सी-कॅप, मल्टी-कॅप किंवा लार्ज अँड मिड-कॅप यांसारख्या वैविध्यपूर्ण इक्विटी फंडांमध्ये गुंतवावा. हा ‘कोअर’ भाग पोर्टफोलिओला स्थिरता आणि व्यापक बाजाराचा आधार देतो.
• सॅटेलाइट (Satellite/उपग्रह): सेक्टरल आणि थिमॅटिक फंडांना ‘सॅटेलाइट’ गुंतवणूक म्हणून पाहावे. एकूण इक्विटी पोर्टफोलिओच्या केवळ 5% ते 15% इतकीच रक्कम या फंडांमध्ये गुंतवावी.  

या मर्यादित गुंतवणुकीमुळे, जर निवडलेली थीम किंवा सेक्टर यशस्वी झाला, तर पोर्टफोलिओला अतिरिक्त फायदा मिळतो. पण जर तो अयशस्वी झाला, तरी मूळ आर्थिक योजनेला मोठा धक्का बसत नाही. ही रणनीती या फंडांना ‘उच्च-परतावा देणारी मुख्य गुंतवणूक’ म्हणून न पाहता, ‘उच्च-जोखमीची धोरणात्मक खेळी’ म्हणून पाहण्यास मदत करते.

ऐतिहासिक कामगिरी: भूतकाळ काय सांगतो?

गुंतवणुकीचा कोणताही निर्णय घेण्यापूर्वी ऐतिहासिक कामगिरी तपासणे महत्त्वाचे आहे, परंतु हे लक्षात ठेवले पाहिजे की भूतकाळातील परतावा भविष्यासाठी हमी देत नाही. सेक्टरल फंडांच्या बाबतीत हे विशेषतः खरे आहे, कारण त्यांची कामगिरी अत्यंत चक्रीय असते.  

**तक्ता २: मागील १० वर्षांतील प्रमुख क्षेत्रांची कामगिरी (वार्षिक परतावा %) **

क्षेत्र (NSE निर्देशांक)	२०१५	२०१६	२०१७	२०१८	२०१९	२०२०	२०२१	२०२२	२०२३	२०२४	१०-वर्षांचा CAGR
रिअल इस्टेट	-10%	4%	96%	-21%	4%	7%	50%	-11%	81%	25%	18.7%
मेटल्स	-34%	43%	48%	-17%	-8%	19%	79%	-2%	16%	20%	14.2%
आयटी	4%	-8%	13%	17%	11%	56%	59%	-26%	25%	10%	16.1%
ऑटो	-4%	2%	29%	-13%	-6%	16%	19%	20%	47%	35%	13.9%
बँक	1%	4%	33%	7%	18%	-2%	14%	21%	12%	19%	12.4%
इन्फ्रास्ट्रक्चर	-1%	3%	48%	-18%	-2%	10%	39%	5%	35%	22%	13.5%
फार्मा	15%	-15%	-4%	-10%	11%	61%	12%	-12%	34%	18%	9.1%
FMCG	1%	-3%	29%	6%	11%	12%	11%	15%	20%	5%	10.3%
एनर्जी	-11%	27%	30%	-9%	16%	16%	28%	16%	22%	28%	16.8%

वरील तक्त्यावरून स्पष्ट होते की, कोणतेही एक क्षेत्र सातत्याने पहिल्या क्रमांकावर राहत नाही. २०१७ मध्ये रिअल इस्टेटने सर्वोत्तम कामगिरी केली, तर २०२०-२१ मध्ये आयटी आणि फार्मा क्षेत्र आघाडीवर होते. यालाच ‘सेक्टर रोटेशन’ म्हणतात. यामुळे ‘मागील वर्षीच्या विजेत्या’ फंडात गुंतवणूक करणे किती धोकादायक ठरू शकते, हे सिद्ध होते.

एका महत्त्वाच्या विश्लेषणातून असे दिसून येते की, दीर्घकाळात काही सर्वोत्तम सेक्टरल फंडांनी दिलेला परतावा (उदा. आयसीआयसीआय प्रुडेन्शियल टेक्नॉलॉजी फंडाचा १० वर्षांचा परतावा सुमारे 16.5% ) हा सर्वोत्तम वैविध्यपूर्ण फ्लेक्सी-कॅप फंडांपेक्षा (उदा. पराग पारीख फ्लेक्सी कॅप फंडाचा १० वर्षांचा परतावा सुमारे 18-19% ) जास्त नाही. तरीही, सेक्टरल फंडांमध्ये अस्थिरता आणि वेळेची जोखीम खूप जास्त असते. यामुळे एक प्रश्न निर्माण होतो: जास्त जोखीम, अस्थिरता आणि सतत लक्ष ठेवण्याची डोकेदुखी पत्करून मिळणारा परतावा जर एका कमी तणावपूर्ण, वैविध्यपूर्ण फंडाइतकाच किंवा त्यापेक्षा कमी असेल, तर ती जोखीम घेणे योग्य आहे का? बहुतेक रिटेल गुंतवणूकदारांसाठी याचे उत्तर ‘नाही’ असेच असेल.  

योग्य फंडाची निवड कशी करावी?

सर्व धोके समजून घेतल्यानंतरही जर एखाद्या गुंतवणूकदाराला या फंडांमध्ये गुंतवणूक करायची असेल, तर त्यांनी खालील गोष्टी विचारात घ्याव्यात:

1. थीम/सेक्टरवर संशोधन करा: केवळ फंडाच्या नावावर जाऊ नका. त्या थीम किंवा सेक्टरच्या भविष्याबद्दल स्वतः संशोधन करा. सरकारी धोरणे, आर्थिक निर्देशक आणि जागतिक ट्रेंड तपासा.  
2. फंडाचा पोर्टफोलिओ तपासा: फंडाची माहिती पुस्तिका (SID) वाचा. फंडातील टॉप होल्डिंग्स आणि क्षेत्र वाटप तपासा. फंड खरोखरच आपल्या नावानुसार थीमशी सुसंगत आहे का, हे पाहा.  
3. फंड व्यवस्थापकाचे मूल्यांकन करा: फंड व्यवस्थापकाचा अनुभव आणि विशेषतः अशा केंद्रित फंडांचे व्यवस्थापन करण्याचा त्याचा पूर्वेतिहास तपासा.  
4. एक्सपेंस रेशो तपासा: त्याच श्रेणीतील इतर फंडांशी एक्सपेंस रेशोची तुलना करा. जास्त एक्सपेंस रेशो दीर्घकाळात परतावा कमी करतो.  
5. NFO च्या आकर्षणापासून दूर रहा: अनेकदा जेव्हा एखादी थीम लोकप्रिय होते, तेव्हाच नवीन फंड ऑफर्स (NFOs) बाजारात येतात. तोपर्यंत त्या क्षेत्रातील शेअर्स आधीच महाग झालेले असू शकतात. त्यामुळे, जुना आणि सिद्ध ट्रॅक रेकॉर्ड असलेल्या फंडात गुंतवणूक करणे अधिक सुरक्षित ठरू शकते.  

कर आकारणी

सेक्टरल आणि थिमॅटिक फंड हे कर आकारणीसाठी इक्विटी-ओरिएंटेड फंड मानले जातात.  

• अल्पकालीन भांडवली नफा (STCG): जर गुंतवणुकीची युनिट्स १२ महिन्यांच्या आत विकली, तर नफ्यावर १५% (अधिक अधिभार आणि उपकर) दराने कर लागतो.  
• दीर्घकालीन भांडवली नफा (LTCG): जर युनिट्स १२ महिन्यांनंतर विकली, तर एका आर्थिक वर्षात ₹1 लाखापर्यंतचा नफा करमुक्त असतो. त्यावरील नफ्यावर १०% दराने (इंडेक्सेशनच्या लाभाशिवाय) कर लागतो.  
• लाभांश (Dividend): मिळणारा लाभांश गुंतवणूकदाराच्या एकूण उत्पन्नात जोडला जातो आणि त्याच्या आयकर स्लॅबनुसार त्यावर कर आकारला जातो.  

निष्कर्ष: धोरणात्मक गुंतवणूक

सेक्टरल आणि थिमॅटिक फंड हे ‘झटपट श्रीमंत’ होण्याच्या योजना नसून अत्यंत विशेष आणि उच्च-जोखमीची साधने आहेत. हे फंड केवळ अशा गुंतवणूकदारांसाठी आहेत ज्यांना बाजाराचे सखोल ज्ञान आहे, जास्त जोखीम घेण्याची क्षमता आहे आणि जे आपल्या पोर्टफोलिओचा केवळ एक छोटा ‘सॅटेलाइट’ भाग म्हणून यात गुंतवणूक करू इच्छितात.  

बहुसंख्य रिटेल गुंतवणूकदारांसाठी, दीर्घकालीन संपत्ती निर्माण करण्याचा सर्वोत्तम मार्ग म्हणजे शिस्तबद्ध पद्धतीने, दीर्घकाळासाठी वैविध्यपूर्ण इक्विटी फंडांमध्ये एसआयपी (SIP) करणे. विशिष्ट क्षेत्रांच्या ट्रेंडचा पाठलाग करणे हा एक धोकादायक खेळ ठरू शकतो. कोणताही गुंतवणुकीचा निर्णय घेण्यापूर्वी आपली आर्थिक उद्दिष्ट्ये, जोखीम क्षमता आणि गुंतवणुकीचा कालावधी यांचा विचार करणे आणि गरज भासल्यास आर्थिक सल्लागाराचा सल्ला घेणे महत्त्वाचे आहे.